رابطه دوپامین با سلامت روان و روش‌های طبیعی افزایش آن

عناوین

در این مقاله با یکی از مهم‌ترین مواد شیمیایی بدن، یعنی دوپامین، آشنا می‌شویم.

دوپامین چیست؟

دوپامین نوعی انتقال‌دهنده عصبی (نوروترنسمیتر) است که هم در غدد فوق کلیوی و هم در هیپوتالاموس مغز تولید می‌شود. سیستم عصبی از دوپامین برای ارسال پیام میان سلول‌های عصبی استفاده می‌کند.

نقش دوپامین در بدن

دوپامین در بسیاری از عملکردهای حیاتی بدن نقش دارد. به‌عنوان یک انتقال‌دهنده عصبی، در موارد زیر مؤثر است:

ایجاد احساس خوب
حافظه و تمرکز
احساسات و سلامت روانی
لذت و پاداش
حرکت و جنبش
انگیزه و رفتار
شناخت
خواب
توجه
یادگیری
شیردهی

به‌عنوان هورمون نیز، دوپامین در خون ترشح می‌شود و نقش جزئی در واکنش بدن به شرایط استرس‌زا و موقعیت‌های «جنگ یا گریز» دارد.

عملکردهای دیگر دوپامین

دوپامین علاوه بر موارد بالا، در عملکردهای زیر نیز دخیل است:

تاثیر بر عروق خونی: در دوز پایین به‌عنوان گشادکننده عروق و در دوز بالا به‌عنوان منقبض‌کننده عروق عمل می‌کند.
دفع سدیم و افزایش ادرار: دفع سدیم و افزایش دفع ادرار از بدن.
کاهش تولید انسولین: کاهش ترشح انسولین در پانکراس.
حفاظت از دستگاه گوارش: کند کردن حرکت دستگاه گوارش و محافظت از پوشش گوارشی.
کاهش فعالیت لنفوسیت‌ها: کاهش فعالیت سلول‌های ایمنی لنفوسیت‌ها.

دوپامین و احساس شادی

دوپامین به‌عنوان «هورمون احساس خوب» شناخته می‌شود که حس لذت را در ما ایجاد می‌کند و انگیزه‌ای برای انجام کارهای لذت‌بخش فراهم می‌آورد. این هورمون بخشی از سیستم پاداش مغز است که به شما برای انجام فعالیت‌های حیاتی مانند خوردن، آشامیدن و تولید مثل پاداش می‌دهد.

مغز انسان در جست‌وجوی فعالیت‌هایی است که به آزادسازی دوپامین منجر شوند. هنگام انجام کاری لذت‌بخش، مغز دوپامین بیشتری آزاد کرده و این تجربه باعث می‌شود به تکرار آن کار تمایل پیدا کنید. به همین دلیل غذاهای ناسالم و شیرین اعتیادآور هستند؛ زیرا این مواد دوپامین زیادی آزاد کرده و احساس لذت زیادی ایجاد می‌کنند که میل به تکرار را تقویت می‌کند.

مطلب مرتبط: ارتباط شکر و دوپامین

تأثیر تعادل مناسب دوپامین بر احساسات

داشتن سطح مناسب دوپامین در بدن به ایجاد احساسات زیر کمک می‌کند:

خوشحالی
انگیزه
هوشیاری
تمرکز

علائم کمبود دوپامین در بدن

اگر سطح دوپامین در بدن شما پایین باشد، ممکن است علائم زیر را تجربه کنید:

خستگی و بی‌انرژی بودن
کاهش انگیزه
نارضایتی از وضعیت موجود
احساس بی‌هدفی
افت حافظه
نوسانات خلقی مانند اضطراب و افسردگی
مشکلات خواب
کاهش تمرکز
کاهش میل جنسی
لرزش و ترمور در حالت استراحت
گرایش به انواع اعتیادها

علائم سطح بالای دوپامین در بدن

داشتن سطح بالای دوپامین نیز می‌تواند احساسات و رفتارهای خاصی را به دنبال داشته باشد. اگر دوپامین بالایی دارید، ممکن است علائم زیر را مشاهده کنید:

احساس سرخوشی و شادمانی بیش از حد
افزایش انرژی
افزایش میل جنسی

عوارض سطح بالای دوپامین

سطوح بیش از حد دوپامین ممکن است پیامدهای منفی هم داشته باشد، از جمله:

اختلالات خواب
کنترل ضعیف رفتارها
افزایش رفتارهای تهاجمی

علل کاهش دوپامین در بدن

کافئین بیش از حد
کافئین می‌تواند در ابتدا حس خوشایندی ایجاد کند؛ اما مصرف بیش از حد آن در طول زمان تأثیر معکوس دارد و ممکن است سطح دوپامین را کاهش دهد.
الکل و مواد مخدر
موادی مانند کوکائین و داروهایی مانند فلوکستین (Prozac)، پاروکستین (Paxil)، و بوپروپیون (Wellbutrin) ابتدا سطح دوپامین را افزایش می‌دهند؛ اما مصرف طولانی‌مدت آن‌ها در نهایت باعث کاهش این ماده می‌شود. برای مثال، داروی بوپروپیون، که برای درمان کمبود دوپامین تجویز می‌شود، ممکن است در طولانی‌مدت تأثیر منفی بر دوپامین بگذارد. بنابراین نباید به داروهای شیمیایی به‌عنوان راه‌حلی قطعی اعتماد کرد.
مصرف بیش از حد قند و افزایش سطح انسولین
مصرف قند زیاد می‌تواند باعث کاهش سطح دوپامین شود و میل به مصرف مداوم آن را به‌وجود آورد.
استرس و افزایش کورتیزول
استرس طولانی‌مدت و افزایش هورمون کورتیزول می‌تواند اثر منفی بر سطح دوپامین داشته باشد.
کاهش اسید معده
کاهش اسید معده توانایی بدن در جذب پروتئین و تولید نوروترنسمیترها، از جمله دوپامین، را مختل می‌کند. برای درمان این مشکل، می‌توانید از سرکه سیب یا مکمل بتایین هیدروکلراید استفاده کنید.
خستگی آدرنال (غدد فوق کلیوی)
خستگی آدرنال می‌تواند باعث کاهش دوپامین و کاهش انرژی و انگیزه شود.

بیماری‌های مرتبط با سطوح پایین و بالای دوپامین

ارتباط میان سطح دوپامین و برخی بیماری‌ها پیچیده و همراه با ابهامات بسیاری است. به عنوان مثال، آیا کاهش یا افزایش دوپامین موجب بروز بیماری‌ها می‌شود یا خود بیماری‌ها باعث تغییر در سطح دوپامین می‌شوند؟ ممکن است هر دو حالت صادق باشد. این پیچیدگی به این دلیل است که عملکرد یک انتقال‌دهنده عصبی مانند دوپامین را نمی‌توان جدا از سایر انتقال‌دهنده‌ها و مواد شیمیایی مغز در نظر گرفت، چرا که همه این مواد با هم تعامل دارند.

با این حال، برخی از بیماری‌ها وجود دارند که با سطوح بالا یا پایین دوپامین مرتبط هستند. در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:

بیماری‌های مرتبط با سطوح پایین دوپامین

اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)
بیماری پارکینسون
سندرم پای بی‌قرار

بیماری‌های مرتبط با سطوح بالای دوپامین

شیدایی و سرخوشی (مانیا)
چاقی
اعتیاد

بیماری‌های مرتبط با هر دو سطح بالا و پایین دوپامین

اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی می‌تواند با هر دو سطوح بالای دوپامین (در برخی نواحی مغز) و سطح پایین آن (در نواحی دیگر) همراه باشد. دوپامین بیش‌ازحد در برخی نواحی ممکن است باعث توهم و هذیان شود، در حالی که کمبود آن در نواحی دیگر به بی‌انگیزگی و کاهش عملکرد منجر می‌شود.

درمان‌های مرتبط با دوپامین

آگونیست دوپامین

آگونیست‌های دوپامین، داروهایی هستند که نقش انتقال‌دهنده عصبی دوپامین را در بدن تقلید می‌کنند. این داروها با اتصال به گیرنده‌های دوپامین روی سلول‌های عصبی در مغز، این سلول‌ها را فعال کرده و عملکرد دوپامین طبیعی را شبیه‌سازی می‌کنند.

از آگونیست‌های دوپامین در درمان بیماری‌های مختلفی مانند پارکینسون، افسردگی، سندرم پای بی‌قرار، اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی (ADHD)، کاهش میل جنسی، و هیپرپرولاکتینمی (افزایش غیرطبیعی هورمون پرولاکتین) استفاده می‌شود.

آنتاگونیست دوپامین

آنتاگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین روی سلول‌های عصبی مغز متصل شده و آن‌ها را مسدود می‌کنند. این مسدود‌سازی باعث می‌شود که دوپامین نتواند به گیرنده‌ها متصل شده و پیام عصبی را منتقل کند. بسیاری از داروهای ضدروان‌پریشی در دسته آنتاگونیست‌های دوپامین قرار دارند.

این داروها برای درمان بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، و همچنین تهوع و استفراغ مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مهارکننده‌ی بازجذب دوپامین

مهارکننده‌های بازجذب دوپامین، داروهایی هستند که از ورود مجدد دوپامین به سلول‌های عصبی آزادکننده آن جلوگیری می‌کنند. این فرآیند باعث می‌شود که مقدار بیشتری از دوپامین در دسترس نورون‌ها در مغز قرار گیرد و تأثیرات آن طولانی‌تر شود.

این داروها معمولاً برای درمان افسردگی، نارکولپسی (حالت خواب‌آلودگی شدید)، و همچنین برای غلبه بر اعتیادهایی مانند سیگار کشیدن و پرخوری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

لوودوپا

لوودوپا دارویی است که برای درمان بیماری پارکینسون استفاده می‌شود. این دارو به علت از دست رفتن دوپامین در مغز، به کاهش علائم حرکتی مرتبط با این بیماری کمک می‌کند. برای افزایش جذب لوودوپا به مغز و جلوگیری از تبدیل آن به دوپامین در سایر نقاط بدن، لوودوپا معمولاً با کاربیدوپا ترکیب می‌شود. پس از ورود لوودوپا به مغز، این ماده به دوپامین تبدیل می‌شود و به بهبود علائم حرکتی بیماران کمک می‌کند.

نقش دوپامین در اعتیاد به مواد مخدر

مواد مخدر می‌توانند در نحوه ارسال و دریافت پیام‌های عصبی در مغز اختلال ایجاد کنند. داروهایی مانند ماری‌جوانا و هروئین از انتقال‌دهنده‌های عصبی طبیعی تقلید کرده و تأثیرات مشابهی را به وجود می‌آورند. داروهای دیگری مانند آمفتامین و کوکائین با آزاد کردن مقادیر زیادی از این انتقال‌دهنده‌های عصبی یا با جلوگیری از بازجذب آن‌ها، بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارند.

این مواد “مرکز پاداش” در مغز را به‌طور افراطی تحریک می‌کنند. با گذشت زمان و قرار گرفتن مکرر در معرض مواد مخدر، حساسیت ناحیه خاصی از مغز شما کاهش یافته و تنها از مصرف این داروها لذت می‌برید. همچنین، شما ممکن است به مصرف مقادیر بیشتری از این مواد نیاز پیدا کنید تا همان اثر قبلی را تجربه کنید. در این حین، ناحیه دیگری از مغز نسبت به احساسات کناره‌گیری، مانند اضطراب و تحریک‌پذیری، حساس‌تر می‌شود؛ زیرا اثرات دارو از بین می‌رود و شما به‌دنبال مصرف مواد برای رهایی از این ناراحتی می‌روید. به این ترتیب، اعتیاد به یک چرخه معیوب تبدیل می‌شود که به علت مکانیسم‌های متعدد ایجاد می‌شود.

اخیراً دانشمندان بر این باورند که نقش دوپامین در ایجاد سرخوشی به‌طور مستقیم نیست، بلکه به‌عنوان تقویت‌کننده‌ای برای یادآوری و تکرار تجربیات لذت‌بخش عمل می‌کند. بنابراین، هنگامی که داروها باعث افزایش دوپامین می‌شوند، به مغز شما یاد می‌دهند که این تجربه را به خاطر بسپارد. مغز شما مصرف مواد مخدر و سایر نشانه‌های مرتبط با آن را به هم مرتبط می‌کند. این مسئله توضیح می‌دهد که چرا ممکن است زمانی که به مکانی که قبلاً مواد مخدر مصرف کرده‌اید بازمی‌گردید، حتی پس از ترک این مواد، هوس مصرف مجدد آن‌ها را داشته باشید.

چگونه می‌توانیم سطح دوپامین خود را به‌طور طبیعی بهبود بخشیم؟

اولین گام برای بهبود سطح دوپامین، شناسایی و حذف علل ایجاد مشکلات مربوط به این انتقال‌دهنده عصبی است. به‌عنوان مثال، می‌توانید مصرف شکر را کاهش دهید و از قرارگیری در شرایط استرس‌زا پرهیز کنید.

۱. رژیم غذایی مناسب

از رژیم غذایی سرشار از منیزیم و غذاهای غنی از تیروزین و ال‌تیانین استفاده کنید. این ترکیبات بلوک‌های سازنده برای تولید دوپامین هستند. تیروزین یک اسید آمینه است که در بدن جذب و سپس به مغز منتقل می‌شود و در آنجا به دوپامین تبدیل می‌شود.

غذاهای شناخته‌شده برای افزایش دوپامین شامل موارد زیر هستند:

مرغ
بادام
سیب
آووکادو
چغندر
موز
شکلات
سبزیجات برگ سبز
چای سبز
لوبیا لیما
بلغور جو دوسر
پرتقال
نخود فرنگی
کنجد
دانه‌های کدو تنبل
گوجه‌فرنگی
زردچوبه
هندوانه
جوانه گندم

۲. مصرف ویتامین‌ها

ویتامین D را مصرف کنید و زمانی را صرف قدم زدن در آفتاب کنید. همچنین، ویتامین‌های B5 و B6 را به رژیم غذایی خود اضافه کنید.

۳. فعالیت‌های نشاط‌آور

در فعالیت‌هایی شرکت کنید که شما را خوشحال می‌کند یا احساس آرامش به شما می‌دهد. برخی از این فعالیت‌ها شامل:

ورزش منظم
مدیتیشن
یوگا
ماساژ
بازی با حیوانات خانگی
قدم زدن در طبیعت
خواندن کتاب

۴. خواب کافی و با کیفیت

کمبود خواب می‌تواند حساسیت دوپامین را در مغز کاهش دهد و احساس خواب‌آلودگی بیش از حد ایجاد کند. استراحت شبانه خوب به تنظیم ریتم طبیعی دوپامین در بدن شما کمک می‌کند. خواب کافی و با کیفیت می‌تواند به بهبود سطح دوپامین و در نهایت، بهبود سلامت روانی و جسمانی شما کمک کند.

منابع:

رابطه دوپامین با سلامت روان و روش‌های طبیعی افزایش آن

دوپامین چیست؟